Xelîl: Kürt eserlere değer verilmiyor

HATİCE KAMERİ / YÜKSEKOVA HABER

MARDİN - Ermenistan Kürtlerinin Kürt dili ve kültürü üzerine yapmış oldukları araştırmalar, günümüzde yapılan bir çok çalışmaya kaynaklık edebilecek zenginlikte. Heciyê Cindî, Emînê Evdal, Erebê Şemo, Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl gibi onlarca değerli isim Kürt kültürü ve folkloru için külliyat niteliğinde eserleri Kürtçeye kazandırdılar. Özellikle Erîvan Radyosu ve Rêya Teze ( yeni Yol) Gazetesi  gibi medya kuruluşları da  yapılan araştırmaların görünür kılmada önemli bir rol oynadılar.

Sovyetlerde yapılmış olan bu çalışmalar, gerek medya çalışmalarında gerekse yapılan araştırma ve incelemelerde bir çok Kürt araştırmacı için referans olabilecek kıymette. "Gruba Kurmanci Toplantısı"na katılmak üzere Mardin’e gelen ve Yüksekova Haber okuyucuları için yapmış olduğumuz söyleşide,  araştırmacı – yazar Têmûrê Xelîl, Sovyetlerde, Kürtler üzerine yapılmış bu önemli çalışmalara Kürtler tarafından gerekli değerin verilmediği kanaatinde. 

Têmûrê Xelîl de tıpkı öncülleri gibi hayatını kürt çalışmalarına adamış önemli isimlerden. Babası Xelîlê Çaçan Muradov, annesi Ezniva Reşid, Erivan Radyosunun ilk kadrolarından. Annesi Ezniva 1955 yılndan 1982’e kadar radyoda spikerlik yapmış. İşte böylesi bir ortamda büyümüş olan Têmûr Xelîl,  üniveritede fizik ve matematik eğitimi almasına rağmen, 1977-1992 yılları arasında Kürtçe gazete Riya Teze’nin (Yeni Yol) redaksiyon bölümünde önce muhabir, ardında haber sorumlusu olarak çalışmaya başlar. 1981 ile 1984 yılları arasında Erivan Kürt Radyosu’nun redaktörlüğünü yapar. 1992-1997 yılları arasında, Moskova’da Rusça yayınlanan Golos Kurda gazetesinin yayın yönetmeni yardımcısı olarak görev alır. 2008’de, Rusya’nın Sesi Radyosu’nun Kürtçe Servisi’nin kuruluşunda görev almak üzere Moskova’ya giderek orada bir yıl, radyonun edebiyat programını yönetir. Daha sonra İsveç’e döner.

RUSÇADAN KÜRTÇE'YE 12 ESER ÇEVİRDİ 

Têmûrê Xelîl’in  ünlü Ermenice ve Rusça dergilerde ve gazetelerde, bunun yanında Avrupa’da ve Kürdistan’da yayınlanan hemen hemen bütün Kürtçe dergi ve gazetelerde yüzlerce makalesi yayınlanmıştır. Ama Ermenistan’dan İsveç’e gittiği zaman Kürtler üzerine yapılmış Rusça eserleri Kürçeye çevirmeyi bir borç gibi bilmiş ve 20 yıllık zaman zarfında  Rusçadan Kürtçeye 12  kitap çevirmiş.

Kızları Mîdiya ve Dîdar’la birlikteyse Kiril alfabesi ve Ermenistan Kürtlerinin kullanmış oldukları Latin alfabesiyle basılmış 10 Kürtçe kitabı da Kürtçenin şimdilerde yaygın olarak kullanılan Latin alfabesine transkribe etmiştir:

Kürt yazar, Moskova, Ermenistan, Kazakistan, Gürcistan’da 1950’den itibaren Kürt Araştırmaları Merkezilerinin açılmaya başladığını söyleyerek buralarda Kürtlerle ilgili çok önemli kitapların yazıldığını belirtti.

KÜRT KÜLTÜRÜ ÜZERİNE ÖNEMLİ ESERLER YAZDI

Yazar, "Kürtler üzerine araştırma yapan bu bilim insanlarını çoğu Rus ya da Yahudi idi. Lazarev, Averyonov, Xalfin û Hasratyan gibi araştırmacılar, arşivlerde Kürtler ilgili belgelere ulaşabilmek adına Kürtçe, Farsça, Türkçe, İngilizce, Arapça dillerini öğrenerek 40 yıl boyunca, günde 7-8 saat boyunca mesai yaptılar. Kürtlerin etnografyası, folklorü, dili, kültürü ve daha bir çok yönüyle ilgili birçok kitap yazdılar. Bu eserlerin Kürt kültürüne kazandırılıması gerekiyor" diyor.

YAZAR ESERLERE OLAN İLGİSİZLİKTEN ŞİKAYETÇİ 

Kürt yazar, 1970’lerden itibaren Kürtler arasında kendi dil ve kültürlerine karşı ilginin artmış olduğunu belirterek buna rağmen Sovyetlerde Kürtler üzerine yapılmış eserlere karşı büyük ilgisizlikten de şikayetçi. Xelil bu durumu iki nedene bağlayarak şöyle devam ediyor, "Birincisi insanlar bu çalışmalardan bihaber, ikinci neden ise bu çalışmalardan haberdar olanlar da bu belge ve kitapların Sovyetlerde yaşamış Kürtlerle ilgili olduğunu düşünüyorlar. Oysa Bütün bu merkezlerde Rus dili ile yazılmış olan eserlerin hepsi bütün Kürtlerle ilgili. Mesela bazı kitaplar bir Kürt devletinin kurulabilmesi için yol gösterici nitelikte. Ama Rusça yazılmış olduğu için insanlarımız bu kitaplardan istifade edemedi."

XELÎL: BU MİRASA SAHİP ÇIKIN

Osmanlılar Döneminde Elçiliklerde çalışan Rusların aslında genel olarak Kürtlerle ilgili çalışmalar yürüttüklerini belirten Xelîl, bu kitapları çevirinceye kadar Kürtler ve Ruslar arasında resmi belgelerin varlığından habersiz olduklarını vurguladı.

Yazar, "Mesela bazı belgelerde Kürtlerin nasıl kandırıldığı yazılmış. Ruslar aslında Kürtler yardım etmek istiyorlardı ama o dönemde Türkler durumun farkına varıp Kürtler üzerinde din kozunu kullanıp ’Ruslar hristiyan ve islamiyeti tahrip etmek istiyor’ düşüncesini yaydılar. Tabi o dönemde Kürtler arasında ulusal bir kimlik bilinci yoktu, din daha baskın geliyordu. Böylece Rusların bu çabası da yarım kaldı. Rus eselerinde işte bu tür bilgiler yer alıyor. Kürtler bu eserleri okumalı, tarihlerini öğrenmeli ve tarihsel olarak onlara bir kader gibi biçilmiş olan kendini küçük görme ruh halinden kurtulmalılar” değerlendirmesini yaptı.  

Têmurê Xelîl, bu eserlerin Kürt kültürüne kazandırlması için kişisel olarak bir çabanın içine girdiğini ama tek başına buna yetemediğini ifade etti.  Kürt Yayınevleri ve kültür kurumlarının kayıtsızlığından şikayetçi olan yazar, çevirmiş olduğu kitaplar için kendisine verilmiş olan sözlerin yerine getirilmediğini de belirtti.

Yazar, "20 yıldır bu Rus eserleri Kürtçeye çeviriyorum. Şimdiye kadar bazı yayınevlerinin desteğiyle 10 tanesi basıldı. Yaklaşık 12 adet kitap da basılmayı bekliyor. Bu kitapların Kürtçeye kazandırılması dışında hergangi bir beklentim yok ama maalesef yayınevleri 20 yıllık bu özverimi görmezden gelip baskı için benden para istiyorlar" dedi.

KÜRTLER BU ÖNEMİN FARKINDA DEĞİLLER 

Yazar, "Eskiden bu tür kültürel çalışmalara Sovyetler bütçe ayırırdı ama Ermenistan Devleti’nin böylesi bir imkanı yok. Sırf ekonomik sorunlardan dolayı yüzerce Kürt araştırmacı başka ülkelere göç etmek zorunda kaldı. Bu tür çalışmalar için bütçe istediğimizde bize ’ artık sizin de Kürdistan Develtiniz var ve ekonomik olarak bizden çok zenginler. Gidin, onlar size yardımcı olsun’ diyorlar ama maalesef ne Kürdistan Hükümeti ne de yayınevlerimiz Kürtler üzerine Rus dili ile yazılmış eserlerin öneminin farkında değiller" yorumunu yaptı. 

ERMENİSTAN KÜRTLER İÇİN BÜYÜK BİR KÜLTÜREL BİRİKİM OLUŞTU 

"83 yıldır çıkan Rêya Teze gazetesine sözü getiren Têmûrê Xelîl, ekonomik nedenlerden dolayı gazetenin kapanmak üzere olduğunu, Erivan Radyosun’da günde sadece yarım saat Kürtçe yayın yapıldığını söyleyerek "80  yıldır Ermenistan’da Kürtler için büyük bir kültürel birikim oluştu. Eğer bu çalışmalara sahip çıkılmazsa bunca emek yok olup gider."  diyerek , başta Kürdistan Hükümeti olmak üzere bütün Kürtlere bu mirasa sahip çıkmaları için çağrıda bulundu..

İlgilenmek isteyen okuyuculara Têmûrê Xelîl’in çevirdiği eserlerin tam listesi:

Têmûrê Xelîl’in Rusçadan Kürtçeye çevirdiği 12 kitap :

1. Kurdên Tirkiyê Di Dema Nû û Here Nû Da (Son Zamanlarda Türkiye Kürtleri), Prof. M. Hasratyan, 450 s., Rusçadan Kürtçeye, 1994, Brüksel Kürt Enstitüsü

2. Pirsa Kurdan (Kürt Sorunu), Prof. M. Lazarev, 480 s., Rusçadan Kürtçeye, 1999, Roja Nû

3. Împêriyalîzm û Pirsa Kurdan (Emperyalizm ve Kürt Sorunu), Prof. M. Lazarev, 380 s., Rûsçadan Kürtçeye, 2002, Roja Nû

4. Dêrsim (Dersim), Andranik, 1900, Tiflis, Eski Ermeniceden Kürtçeye, Deng Yayınları

5. Kurd Di Dema Şerên Rûsiyayê Bi Farizistanê û Tirkiyê Ra (Rusya’nın İran ve Türkiye ile

Savaşları Dönemlerinde Kürtler), Albay A. Averyanov, 1990 yılında Rusça basılmıştır, 580 s., Rusçadan Kürtçeye. (Bu kitap, Paris Kürt Enstitüsü’nün talebi üzre çevrilmiştir ve bu yakınlarda yayınlanacaktır.)

6. Kurdistana Nû (Yeni Kürdistan), 500 s., Moskova, 1990, Rusçadan Kürtçeye. (Bu kitap, Moskova Kürt Araştırmaları Merkezi ve Paris Kürt Enstitüsü’nün talebi üzre çevrilmiştir ve bu yakınlarda basılacaktır.)

7. Tevgera Kurdan (Kürt Hareketi), Prof. Halfin, 200 s., 1963, Rusça, Rusçadan Kürtçeye. (Çevirisi tamamlanmıştır ve İsveç’te, APEC yayınevi basacaktır.)

8. Îdyomên Kurdî, Bi Şirovekirina Rûsî (Rusça Açıklamalı Kürtçe Deyimler), Prof. Maksîmê Xemo, 480 s. (Stockholm Kürt Kütüphanesi, bu çalışmayı yayınlayacak. Çalışmada deyimlerin açıklamaları Rusçadan Kürtçeden çevrilmiştir.)

9. Kurdên Azirbêcanê (Azerbaycan Kürtleri), A. Bukşpan, 120 s., 1932, Bakü, Rusçadan Kürtçeye. (Paris Kürt Enstitüsü, bu kitabı yayınlayacak.)

10. Bawermendiyên Kurdên Êzdî (Ezidi Kürtlerin İnançları), Emînê Evdal, 220 s., Ermeniceden Kürtçeye, 2006

11. Kurdistan û Pirsa Kurdan (1923-1945) (Kürdistan ve Kürt Sorunu (1923-1945) ), M. S. Lazarev, 350 s., Moskova (Türkiye’de Deng Yayınları, bu çeviriyi yayınlayacak.)

12. Rêwîtiya Ji Moskvayê Ber Bi Kurdistanê (Moskova’dan Kürdistan’a Yolculuk), Yurayê Dasinî, 190 s., (2010 yılında Rusça basılmıştır.), Rusçadan Kürtçeye (Henüz basılmamıştır.)
Têmûrê Xelîl, şimdilerde O. Vilçevski’nin 1961 yılında Leningrad’da basılmış Kürtler adlı kitabını Rusçadan Kürtçeye çevirmektedir.

Têmûrê Xelîl, kızları Mîdiya ve Dîdar ile birlikte, aşağıdaki kitapları Kiril alfabesinden Latin alfabesine transkribe etmiştir:

1. Mesele û Metelokên Cimaeta Kurda (Kürt Meselleri), Heciyê Cindî, derleme, 800 s.

2. Şaxêd Rostemê Zal e Kurdî (Zaloğlu Rüstem’in Kürtçe Versiyonları), derleme, deşifre ve önsöz: Heciyê Cindî, 400 s.,

3. Folklora Kurmanca (Kurmanc Folkloru), Emînê Evdal & Heciyê Cindî, derleme, 1936, 640 s., Ermenistan Kürtleri’nin Latin alfabesinden bugünkü Kürtçe Latin alfabesine.

4. Hikyatêd Cimaeta Kurdiyê, 5 Cild (Kürt Halk Hikâyeleri, 5 Cilt), Heciyê Cindî, derleme, 1300 s.

5. Folklora Kurmanciyê (Kurmanci Folkloru), Heciyê Cindî, derleme, 1957

6. Klamêd Cmaeta Kurda ye Lîrîkiyê (Lirik Kürt Halk Şarkıları), Heciyê Cindî, 1972, Erivan, 250 s.

7. Heleqetiyên Pizmamtiyê Di Nava Kurda Da (Kürtlerde Akrabalık İlişkileri), Emînê Evdal, 1965, 300 s., Erivan

8. Destan û Sitiranên Kurdan yên Êpîkiyê (Epik Kürt Destanları ve Şarkıları), derleme, önsöz ve açıklamalar: Heciyê Cindî, 180 s., Weşanxaneya Edebiyata Rojhilat (Doğu Edebiyatı Yayınevi), Moskova, 1962

9. Varyantên Kurdî yên Destana “Koroxlî” (“Köroğlu” Destanı’nın Kürtçe Varyantları), derleme, deşifre, çeviri ve önsöz: Heciyê Cindî, 120 s., Erivan, 1953

10. Sitiranê Zargotina Kurda ye Terîqîê (Kürt Folklorundan Dini Şarkılar), derleyen: Ordîxanê Celîl, 600 s., Erivan, 1975

11. Şer Di Çiyayan De (Dağlarda Savaş), Eliyê Evdilrehman, roman, 450 s., Erivan, 1989

12. Xatê Xanim & Morof (Xatê Hanım & Morof), Eliyê Evdilrehman, novel, 180 s., Erivan, 1959

13. Gundê Mêrxasan (Yiğit Yatağı), Eliyê Evdilrehman, roman, 140 s., Erivan, 1968